Przez całe wieki mleko i podstawowe wyroby z mleka były wytwarzane w gospodarstwach wiejskich i zużywane głównie dla potrzeb własnych tych gospodarstw. Dynamiczny rozwój miast w XIX wieku i konieczność wyżywienia wzrastającej liczby ludności miejskiej, spowodowały, że niezbędne stało się zaopatrzenie w mleko i wyroby z mleka mieszkańców miast. Zaczęła się rozwijać produkcja towarowa, transport i różne formy handlu mlekiem i jego wyrobami a po pewnym czasie również przetwórstwo, dzięki postępowi technicznemu i technologicznemu.

Historia polskiego mleczarstwa rozpoczyna się wraz z powstaniem pierwszych mleczarni, w ostatnich trzydziestu latach XIX wieku. Powstawały one przy bogatych dworach ziemiańskich, jako prywatne przedsięwzięcia czy ziemiańskie spółki a także jako chłopskie spółdzielnie. Powstanie spółdzielni było wydarzeniem dla miejscowości, jak również dla całej okolicy. Z inicjatywy spółdzielców budowano drogi, domy ludowe, świetlice. Istnienie spółdzielni podnosiło poziom życia otoczenia, tak ekonomiczny, jak kulturalny, oświatowy, zdrowotny.

W zaborze pruskim spółdzielnie zrzeszały przeważnie rolników niemieckich i to przede wszystkim właścicieli dużych ziemskich majątków i bogatych rolników. Polscy chłopi przyjmowani byli jako udziałowcy z ograniczeniem praw członkowskich, przeważnie jedynie jako dostawcy mleka. Jednocześnie były to duże, nowoczesne zakłady, posiadające znaczące majątki i zatrudniające fachowców.

Do wybuchu I wojny światowej, na terenie zaboru pruskiego zarejestrowano 29 polskich spółdzielni mleczarskich.

Na terenach zaboru austriackiego spółdzielnie mleczarskie zaczęły powstawać pod koniec XIX w. Nie spotykały się z utrudnieniami ze strony władz państwowych. Najpierw zaczęły powstawać mleczarnie przy polskich dworach ziemiańskich, a od 1889 roku mleczarstwo organizowano w formie spółdzielczej. W 1896 roku, Franciszek Stefczyk założył pierwsze udziałowe spółki chłopskie, które były zalążkiem włościańskich spółdzielni mleczarskich. Organizacje rolnicze takie jak: Patronat Spółdzielni Rolniczych Wydziału Krajowego Sejmu Galicyjskiego, Towarzystwo Rolnicze Krakowskie, Towarzystwo Gospodarcze Lwowskie, szybko zainteresowały się działalnością zakładanych spółdzielni i starały się udzielać im wszelkiej pomocy. Na tych terenach do wybuchu I wojny światowej powstały i działały 73 spółdzielnie, a w trakcie organizacji było następne 58.

W zaborze rosyjskim występowały największe trudności w organizacji spółdzielni mleczarskich. Władze rosyjskie były generalnie wrogo nastawione do ruchu spółdzielczego i do polskich zrzeszeń, również gospodarczych, bojąc się, słusznie zresztą, szerzenia przez nie świadomości narodowej. Dopiero od 1908 roku nastąpił trwały rozwój spółdzielczości mleczarskiej na tych ziemiach za sprawą działaczy spółdzielczych i świetnych organizatorów: Edwarda Abramowskiego, Romualda Mielczarskiego i Stanisława Wojciechowskiego. Powstało wtedy Towarzystwo Kooperatystów, które opiekowało się i udzielało pomocy spółdzielniom, również mleczarskim. Masowy rozwój spółdzielni mleczarskich od 1909 roku był wynikiem pracy Zygmunta Chmielewskiego ówczesnego sekretarza Komisji Mleczarskiej przy Wydziale Kółek Rolniczych Centralnego Towarzystwa Rolniczego w Warszawie.

Na terenach Królestwa Polskiego, w 1914 roku działało około 220 spółdzielni mleczarskich.

Do wybuchu I wojny światowej udział spółdzielni w skupie mleka nie był zbyt duży i wynosił od 1,5% na południu Polski do 7% w Wielkopolsce i na Pomorzu. Na terenach wszystkich trzech zaborów istniało około 600 spółdzielni mleczarskich, które prowadziły przetwórstwo mleka w 770 zakładach. Dystrybutorzy artykułów mleczarskich produkowanych przez polskie mleczarnie pokusili się o zdobycie zagranicznych rynków zbytu. Produktami eksportowymi były: masło, śmietana i kazeina.

I wojna światowa pozbawiła mleczarstwo polskie większości przedwojennego dorobku, zginęło wielu działaczy, członków i pracowników spółdzielni mleczarskich. Do 1918 roku przetrwało tylko 120 spółdzielni, częściowo zniszczonych i znacznie osłabionych ekonomicznie, stado bydła zmniejszyło się o około 30%.

Po uzyskaniu niepodległości trudna sytuacja gospodarcza, duża inflacja, brak jednolitego prawa były przyczyną, że mleczarstwo polskie powoli odbudowywało swoją pozycję w gospodarce kraju. Jednak to w tym czasie właśnie spółdzielczość, jako najatrakcyjniejsza w tym sektorze forma gospodarowania, zaczęła wypierać mleczarnie prywatne, które w zasadzie znikły z rynku.

Od 1924 roku zaczęła poprawiać się ogólna koniunktura gospodarcza i, oprócz kryzysu w latach 1929-1935, mleczarstwo polskie rozwijało się dość dynamicznie. Do chwili wybuchu II wojny światowej spółdzielczość mleczarska miała dobrą organizację, oddanych działaczy spółdzielczych, modernizowała zakłady przetwórcze, szkoliła fachową kadrę, mleczarstwo poprawiało jakość surowca i wyrobów, powstawały nowe spółdzielcze mleczarnie, pojawiły się pierwsze próby łączenia spółdzielni mleczarskich w większe, regionalne organizacje – okręgowe spółdzielnie mleczarskie. Wznowiono również eksport polskich produktów mleczarskich.

Na rok przed wybuchem II wojny światowej działało w Polsce 1475 spółdzielni mleczarskich, które zrzeszały około 700 tys. członków.

Wybuch II wojny światowej przerwał rozwój gospodarczy niepodległego państwa polskiego a tym samym i gospodarki mleczarskiej. Wojna prawie doszczętnie zniszczyła majątek spółdzielczości mleczarskiej, zginęło wielu ludzi – dostawców mleka, pracowników spółdzielni, działaczy spółdzielczych, stado bydła zmniejszyło się w czasie wojny do 30% stanu przedwojennego, pozostało tylko około 40% zakładów mleczarskich.

Mleczarstwo polskie zaczęło się odradzać jeszcze przed zakończeniem wojny. Na terenach, przez które przeszedł front, już w sierpniu 1944 roku przy Państwowej Szkole Mleczarskiej w Rzeszowie, która wznowiła działalność, zorganizowano Małopolski Związek Mleczarski obejmujący swym zasięgiem tereny od Przemyśla po Dębicę, czyli aż po linię frontu.

Po zakończeniu wojny, odbudowa rolnictwa a przede wszystkim stada krów i przetwórstwa mleka oraz wyżywienie ludności stały się priorytetami gospodarczymi państwa. W roku 1945 zdołano uruchomić 685 zakładów mleczarskich w tym 590 spółdzielczych i 95 prywatnych. Lata 1945-50 to dynamiczny rozwój zakładów przetwórczych. Skup mleka, który pod koniec wojny wynosił 1,2 miliona litrów, wzrósł w 1950 roku do 2,5 miliona litrów.

Upaństwowienie spółdzielni w 1951 roku i wymiana pieniądza zahamowała rozwój spółdzielczości mleczarskiej. W 1952 roku wprowadzono obowiązkowe dostawy mleka do mleczarni. Nastąpiło zerwanie tradycyjnych więzi pomiędzy mleczarniami a dostawcami mleka, zawieszenie spółdzielczych zasad działania, między innymi również działalności kulturalnej na rzecz społeczności lokalnych i członków spółdzielni, oraz zahamowanie dostaw mleka do mleczarni.

Nie sprawdziła się jednak państwowa forma organizacji mleczarstwa w latach 1951-57, dlatego władze pod koniec 1957 roku zniosły obowiązkowe dostawy i reaktywowały spółdzielczość mleczarską oraz powołały 1 stycznia 1958 roku Związek Spółdzielni Mleczarskich jako organizację naczelną w strukturze spółdzielczości mleczarskiej. ZSM przekształcił się w 1961 roku w Centralny Związek Spółdzielni Mleczarskich.

W 1975 roku rozpoczęła się w kraju reforma administracyjna, która miała ogromny wpływ na gospodarkę kraju. Powstało 49 województw. Spółdzielczość mleczarska włączona została do Centralnego Związku Spółdzielni Rolniczych „Samopomoc Chłopska”, a w miejsce Centralnego Związku Spółdzielni Mleczarskich powołano Centralny Zarząd Przemysłu Mleczarskiego. Pod ogromnym naciskiem władz państwa połączono wiele małych i średnich spółdzielni i powstało 49 Wojewódzkich Spółdzielni Mleczarskich na bazie Wojewódzkich Związków.

Branża mleczarska do 1980 roku działała w takiej formie. Było to 5 lat chaosu organizacyjnego i kompetencyjnego, spółdzielczość mleczarska stała się w zasadzie organizmem państwowym. Na rzecz spółdzielczości rolniczej i państwowego sektora przedsiębiorstw nastąpiła utrata części infrastruktury spółdzielczości mleczarskiej (nowoczesnych środków transportu, 2 fabryk aparatury mleczarskiej, kanałów dystrybucji).

Pewna decentralizacja gospodarki nastąpiła w roku 1980. 2 grudnia reaktywowano Centralny Związek Spółdzielni Mleczarskich a 1 stycznia 1981 roku Okręgowe Spółdzielnie Mleczarskie.

Spółdzielczość mleczarska zaczęła na nowo budować własną sieć dystrybucji dla coraz większego asortymentu produktów mleczarskich. Wojewódzkie Zakłady Transportu Mleczarskiego „Transmlecz” rozwijały bazę transportową, unowocześniały środki transportu, Spółdzielnie Obrotu Towarowego starały się zapanować nad dystrybucją produktów. Zakłady remontowo-montażowe czuwały nad sprawnością pojazdów, urządzeń w punktach skupu i mleczarniach, branża posiadała sanatoria, ośrodki wczasowe, kolonijne i szkoleniowe, a nawet własny zakład wydawnictw. Do 1982r. zlikwidowana została gruźlica bydła i powtarzające się groźne epidemie pryszczycy.

Od dnia wprowadzenia stanu wojennego (13 grudnia 1981 roku) samorządność spółdzielni i demokracja wewnątrzspółdzielcza w mleczarstwie istniały jedynie pro forma. Branża mleczarska jednak, jako ważny dział gospodarki rolnej i programu bezpieczeństwa żywnościowego kraju miał szczególne przywileje.

W 1989 roku, wraz z rozpoczęciem procesów zmian ustrojowych w Polsce, rozpoczął się również proces przemian gospodarczych. 20 stycznia 1990 roku weszła w życie Ustawa „o zmianach w organizacji działalności spółdzielczości”, która miała ogromny i destrukcyjny wpływ na całą branżę mleczarską. Rozwiązany został Centralny Związek Spółdzielni Mleczarskich jak również związki regionalne, spółdzielczość mleczarska pozbawiona została koordynatora działań w trudnym momencie transformacji ustrojowej. Spółdzielnie nie miały czasu przystosować się do nowych warunków jako samodzielne przedsiębiorstwa. Niechęć ze strony władz państwa do tej formy gospodarowania groziła jej wyeliminowaniem z polskiej gospodarki.

Jednak ponad sto lat trudnych doświadczeń spółdzielczości mleczarskiej pozwoliły odpowiednio zareagować na nową sytuację. Większość spółdzielni mleczarskich, po pierwszym okresie euforii wywołanej samodzielnością i brakiem jakiejkolwiek zależności od władzy centralnej, zaczęła dostrzegać niebezpieczeństwa jakie stwarzała ustawa. Spółdzielczość mleczarska szybko rozpoczęła proces przemian całego sektora.

W 1991 roku powstała organizacja Krajowe Porozumienie Spółdzielni Mleczarskich, której podstawowym celem jest pomoc zrzeszonym spółdzielniom w ich działalności statutowej, reprezentowanie i obrona interesów polskiego mleczarstwa oraz przyczynianie się do rozwoju spółdzielczości mleczarskiej. Zmiana nazwy na Krajowy Związek Spółdzielni Mleczarskich Związek Rewizyjny nastąpiła 4 września 1998 roku).

W 2002 roku odbyły się uroczyste obchody 120-lecia spółdzielczości mleczarskiej na ziemiach polskich i 10-lecia Krajowego Związku Spółdzielni Mleczarskich Związku Rewizyjnego.

Od 1 maja 2004 roku historię polskiego mleczarstwa piszemy już wspólnie z innymi krajami Wspólnego Rynku.

Melania Lipińska KZSM Zw. Rew., fragmenty artykułu ,,Forum Mleczarskie” (3/2004)